مسجد جامع تبریز یکی از بناهای تاریخی شهر تبریز و معروف به مسجد جمعه است. این مسجد که در کتاب‌های تاریخی از آن به‌عنوان «جامع کبیری» نیز نام برده شده، از ابتدای تأسیس، مسجد جامع شهر تبریز بوده و بازار تبریز، گرداگرد آن شکل گرفته است.
این بنا در آخر بازار تبریز واقع شده و یکی از قدیمی‌ترین ابنیه تاریخی شهر به شمار می‌رود. متأسفانه امروزه از بنای اولیه مسجد و شواهد و مدارک مربوط به آن چیزی زیادی برجای نمانده است و بدین لحاظ نمی‌توان تاریخ ساخت و نام بانی بنای اولیه مسجد را مشخص ساخت.
سیدمحمدرضا طباطبایی تبریزی، درکتاب «تاریخ اولادالاطهار» بدون ارائه مدرکی، بنای مسجد را مربوط به صدر اسلام و بانی آن را عبدالله‌بن عامری ذکر می‌کند. پاره‌ای دیگر، بنای اولیه را مربوط به دوره سلجوقی می‌دانند. درکتاب «مرزبان نامه» نیز به مسجد جامع تبریز اشاراتی شده که مؤید آبادانی و شکوه آن دربین سال‌های ۶۲۲-۶۰۷ هجری قمری است.
حاج طالب خان تبریزی، بانی مدرسه طالبیه تبریز نیز در سال ۱۰۸۷ هجری قمری در وقف‌نامه مدرسه خود از این مسجد به نام جامع کبیر تبریز نام می‌برد. با توجه به مطالب فوق به نظر می‌رسد که بنای اولیه مسجد حداقل مربوط به دوره سلجوقی بوده و در دوره‌های مختلف، از شکوه و اعتبار خاصی برخوردار بوده است.
قدیمی‌ترین بخش آن شبستان وسیعی است از تاق و گنبدهایی برفراز ستون‌های هشت‌گوش آجری که زینت‌بخش آن گچ‌بری‌های ظریف و هنرمندانهٔ دورهٔ روادیان (مقارن سلجوقیان) است. مسجد جامع در دورهٔ ایلخانان مغول موردتوجه و تعمیر بوده و بخش‌هایی به آن افزوده شده و محراب رفیع گچبری شده، یادگار آن دوره است.
در دورهٔ حکومت آق‌قویونلویان در آذربایجان گنبدی رفیع مزین به انواع کاشی‌کاری‌های معرق به وسیلهٔ «سلجوق‌شاه بیگم» زن اوزون حسن در بخش شمالی آن احداث شده که هنوز هم پایه‌ها و گوشه‌هایی از کاشی‌کاری‌های آن باقیمانده است.
در زمین‌لرزهٔ سال ۱۱۹۳ هجری که بسیاری از بناهای تبریز آسیب دید، این مسجد نیز از خرابی در مصون نماند. مسجد فعلی با پایه‌های متین و پوشش تاق و چشمه بعد از زلزله در اوایل حکومت قاجار و توسط حسینقلی‌خان دنبلی، حاکم وقت بنا شده و از آثار مهم دورهٔ قاجاریه است.
در دوره معاصر، حاج محمدباقر کلکته‌چی، از تجار تبریز تعمیرات مفصلی در این مسجد به عمل آورد و یک کتابخانه جدید و تالار مناسبی برای مطالعه طلاب علوم دینی احداث کرد. تعمیرات صورت گرفته هر چند شکل جدیدی به بنا داده، اما پایه‌های قطور و طاق‌های رفیع و آجرهای فوق‌العاده بزرگ آن، نشان از قدمت زیاد بنای اولیه مسجد است.
بنای کنونی مسجد، مستطیل شکل است و کلأ با آجر و گچ بنا شده و دارای دو ورودی است که یکی درجانب شمال قرار دارد و ازطریق صحن و دیگری از طرف جنوب به کوچه مجاور باز می‌شود. از در دومی ابتدا وارد الچاق مسجد و ازآنجا وارد مسجد جامع می‌شوند. کف مسجد، ازسطح زمین‌های اطراف پایین‌تر است که گواهی بر قدمت بنا محسوب می‌شود.
طول مسجد که ازجنوب به شمال امتداد دارد، حدود ۶۲متر است و قسمت وسط آن که دارای طاق بلند و بزرگی است، ۱۵ مترعرض دارد. طول مسجد به دو قسمت تقسیم می‌شود: قسمت اول که قدری کم عرض است، به طول ۲۸ متر، ازبخش جنوبی که به طول ۳۲ متر است، به وسیله دو جرزعریض مجزا می‌شود. درانتهای این قسمت، محرابی ازسنگ مرمر سفید ساده با طرح‌های مارپیچ تزیینی به شیوه صفوی به چشم می‌خورد.
در دیوارهای شرقی و غربی قسمت جنوبی، پنج طاق دوطبقه به عرض ۳/۶۰ و طول ۴/۶۰ متر درتعمیرات اوایل دوره قاجار ساخته شده است. پایه‌های این مسجد، بسیار قطور و آجرهای آن فوق‌العاده بزرگ است. مجموعه مسجد بسیار ساده و بی‌آلایش و عاری ازهرگونه کاشی‌کاری یا حجاری است. فقط در بالای طاق محراب، کتیبه‌ای گچبری به خط کوفی ازدوره ایلخانان مغول باقی مانده است.
پشت دیوار شرقی این بنا، مسجد بزرگ و تاریکی با ده ستون و طاق های ضربی آجری وجود دارد که به مسجد زمستانی معروف است و احتمالا قدمت زیادی نیز دارد. این قسمت، درسال‌های اخیر، تحت نظارت سازمان میراث فرهنگی به شکل اولیه بازسازی شده است. مسجد جامع دارای دو سنگ نوشته تاریخی است؛ سنگ نوشته اول که بر دیوار پایه غربی طاق میانی نصب شده، از جنس مرمر به ابعاد ۱/۱۲ در ۱/۷۰ متر مشتمل است بررؤیای شاه تهماسب صفوی که حضرت ولی عصر(عج) را دیده و آن حضرت، وی را به لغو تمغات (بخشی از مالیات‌ها) و احسان و گذشت درباره مردم امر فرموده‌اند. این کتیبه در سال ۹۷۲ هجری قمری به خط ثلث شیوا به قلم علاءالدین محمد تبریزی، خوشنویس معروف دربار صفوی به رشته تحریر درآمده است.
کتیبه دوم نیز در بالای در شمالی مسجد جامع نصب شده و مشتمل بر فرمانی از شاه سلطان حسین صفوی و به خط محمد مؤمن تبریزی است. این کتیبه، مورخ به سال ۱۱۰۶ هجری قمری و به خط ثلث عالی است که در آن، فرمان شاه صفوی به رستم خان سالار سپه و بیگلر بیگی آذربایجان صادر شده که در قمارخانه‌ها و روسپی‌خانه‌ها و چرس‌فروش‌ها را ببندند و حد شرعی درحق مرتکبین جاری شود. همچنین اهالی و اوباش را ازکبوترپرانی، گرگ دوانی، قوچ‌بازی و گاوبازی که باعث خصومت و فساد است، منع کرده، مرتکب را مجازات کنند.
مسجد جامع تبریز در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شمارهٔ ثبت ۱۷۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
